1. რა არის რადიაცია, მისი ტიპები და რომელი სამედიცინო გამოკვლევა ეფუძნება დასხივებას?

 რადიაცია არის ენერგია, რომელიც წარმოდგენილია ენერგეტიკული ტალღების ან მაღალი სიჩქარის  ნაწილაკების სახით. არსებობს რადიაციის როგორც ბუნებრივი, ასევე  ხელოვნური წყარო, არჩევენ  ასევე გამოსხივების ორ ტიპს - არაიონიზირებად  (რადიოტალღები, ინფრაწითელი  გამოსხივება, სინათლის სხივი და სხვ.)  და  მაიონიზებელ გამოსხივებას. ეს უკანასკნელი მოიცავს ულტრაიისფერ გამოსხივებას, რადონის, რენტგენის და გამა გამოსხივებებს.

ბუნებრივი ანუ ფონური გამოსხივება მუდმივად ჩვენ გარშემოა. მისი უმეტესობა ბუნებრივად იქმნება  რადიოაქტიური მინერალებიდან მიწაში, ნიადაგში, წყალში და ჩვენს სხეულებშიც კი. ფონური გამოსხივება ასევე კოსმოსიდან და მზისაგან წარმოიქმნება. რაც შეეხება რადიაციის სხვა წყაროებს, ის ხელოვნურია და ადამიანის მიერ არის შექმნილი (რენტგენის სხივები და სხვა).

გამოსხივება ჩვენ გარშემოა მთელი ჩვენი ევოლუციის განმავლობაში. ასე, რომ, ჩვენი სხეული შექმნილია იმისთვის, რომ გაუმკლავდეს რადიაციის იმ დაბალ დონეს, რომელსაც ყოველდღიურად ექვემდებარება. მაგრამ ძალიან მაღალმა რადიაციამ შეიძლება დააზიანოს ქსოვილები უჯრედის სტრუქტურის შეცვლით და დნმ-ის დაზიანებით. ამან შეიძლება გამოიწვიოს ჯანმრთელობის სერიოზული პრობლემები სიმსივნური ტრანსფორმაციის სახით.

უკანასკნელი ასეული წლის განმავლობაში  ყოველდღიურ სამედიცინო პრაქტიკაში  ფართოდ დაინერგა   მაიონიზებელი რადიაცია, როგორც დიაგნოსტიკური მეთოდი და სამკურნალო საშუალება.  ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით ფართო გამოიყენება რენტგენის და გამა სხივები. რენტგენოლოგიური პროცედურების დროს რენტგენის სხივები გადის  სხეულის შესაბამის სტრუქტურებს იმისათვის, რომ კომპიუტერის ან ტელევიზიის მონიტორზე მიღებულ იქნეს გამოსახულება, რომელსაც შეისწავლის და განიხილავს ექიმი-რადიოლოგი.

რენტგენოგრაფია რენტგენოლოგიური კვლევის მეთოდია, რომლის დროსაც ფირზე მიიღება ერთი ან რამდენიმე სტატიკური გამოსახულება (რენტგენოლოგიური სურათი); ციფრული რენტგენოგრაფიის მეთოდით კი რენტგენოლოგიური გამოსახულების მიღება რენტგენოლოგიური ინფორმაციის ციფრობრივი გარდაქმნით ხორციელდება. რაც შეეხება

რენტგენოსკოპიას იგი რენტგენოლოგიური კვლევის მეთოდია, რომლის დროსაც ფლუორeსცენტულ ან მონიტორის ეკრანზე ხდება მრავალპროექციული დინამიკური გამოსახულების მიღება.

დღეისათვის,  რენტგენოლოგიური კვლევებიდან უპირატესობა ციფრულ რენტგენოსკოპიას ენიჭება, მისი საშუალებით პაციენტის ორგანოების რენტგენოლოგიური გამოსახულების დინამიკის მიღება წარმოებს რენტგენოლოგიური ინფორმაციის ციფრობრივი გარდაქმნით.

 ამგვარად, რენტგენოგრამა მიიღება სტანდარტული რენტგენის აპარატის მეშვეობით, კომპიუტერული ტომოგრაფია კი  წარმოადგენს უფრო რთულ რენტგენის აპარატს. კარდიოლოგიაში, გასტროენტეროლოგიასა და მედიცინის სხვა დარგებში  ფართოდ გამოიყენება ასევე ინტერვენციული პროცედურა-ფლუროსკოპია.  ბირთვული მედიცინის რადიოლოგიური პროცედურების დროს ადგილი აქვს რადიაქტიული მასალის სხვადასხვა გზით მოხვედრას ორგანიზმში. პროცედურის მსვლელობის პროცესში აპარატზე დაფიქსირებული კამერის საშუალებით განისაზღვრება შთანთქმული ენერგიის რაოდენობა, დისპლეიზე კი მიიღება გამოსახულება. ჩვეულებრივ, რადიოაქტიური  ნივთიერება რამოდენიმე საათსა და დღეში ტოვებს ორგანიზმს.

რადიოლოგიური პროცედურის (რენტგენოგრაფია, ფლუოროსკოპია, კომპიუტერული ტომოგრაფია)  ნახევარზე მეტი  უზრუნველყოფს დიაგნოსტიკის სისწრაფეს და შემთხვევათა დიდ უმრავლესობაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. უფრო მეტიც, შემუშავებულია სკრინინგის რამოდენიმე პროცედურა  გარკვეული დაავადების მაღალი რისკით მოსახლეობაში (მაგ., მამოგრაფია). მძიმე კარდიოლოგიური დაავადებების დროს გამოიყენება ინტერვენციული რადიოლოგიური პროცედურა - ანგიოპლასტიკა. ეს და სხვა პროცედურები ასევე ეკონომიურად მაღალ ეფექტურები არიან.

2. რა სახის გამოსხივებაა გამოყენებული კონკრეტულად და რა დოზითაა ის უსაფრთხო ადამიანებისათვის?

როგორც აღინიშნა, მაიონიზებელი რადიაცია ყოველდღიურად გამოიყენება სამედიცინო პრაქტიკაში, როგორც დიაგნოსტიკური მეთოდი და სამკურნალო საშუალება. მაიონიზებელი რადიაცია მედიცინაში გამოიყენება, როგორც დიაგნოსტიკური რადიოლოგია, რომელიც რენტგენოლოგიური აპარატების მეშვეობით პაციენტის შინაგანი ორგანოების გამოსახულებას იღებს; ბირთვული მედიცინა, როდესაც რადიოაქტიულ ნივთიერებებს  იყენებენ დიაგნოსტიკისა ან მკურნალობისთვის, და რადიოთერაპია - გამოიყენება მაიონიზებელი გამოსხივების მრავალი ტიპი და წყარო კიბოს და სხვა დაავადებების  განკურნების ან მდგომარეობის შემსუბუქების მიზნით.

ბირთვულ მედიცინაში დიაგნოსტიკისა და თერაპიის მიზნით მოწოდებულია რადიოფარმპრეპარატები, რომელთა აქტიური საწყისია რადიონუკლიდები.  სამედიცინო პრაქტიკაში აუცილებელია რადიოლოგიური პროცედურების დროს  განისაზღვროს მათი შედარებითი სარგებელი და რისკები, მათ შორის თანაფარდობა, რაც მოითხოვს როგორც მედიცინის, ასევე რადიაციული მექანიზმების საბაზისო ინფორმაციის, დოზების, ტიპების და რისკების ღრმა ცოდნას.

კვლევის რადიოლოგიური მეთოდები და მათი პოტენციალი ხშირად არასწორად გამოიყენება დიაგნოსტიკური ვიზუალიზაციის მიზნით. მოგეხსენებათ, რომ ნებისმიერი, თუნდაც დაბალი დოზის გამოსხივება ადამიანის ორგანიზმს ვნებს, მაგრამ თუ იმუნური სისტემა და თავდაცვის სხვა მექანიზმები წესრიგშია, დასხივების შედეგები სწრაფად წარმავალია.  

მიუხედავად იმისა, რომ რადიაციის მაღალი დოზა ზრდის სიმსივნის განვითარების რისკს, ჯერ კიდევ არ არის  რადიაციული მავნეობის დამადასტურებელი საბოლოო მონაცემები. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია დასაშვებად მიიჩნევს მაიონიზირებელი გამოსხივების წლიურად დასაშვები დოზის გამოყენებას, რომელიც ადამიანის ორგანიზმისთვის შედარებით ნაკლებად მავნებელია. ეს დოზა არის 150 მილიზივერტი. ხოლო გამოსხივების დოზები, რომელსაც ადამიანი სხვადასხვა გამოკვლევების დროს იღებს შემდეგია: გულმკერდის ღრუს ორგანოების რენტგენოგრაფია (1 პროექცია) – 0,6-0,8 მილიზივერტი; მენჯ-ბარძაყის სახსრის რენტგენოგრაფია (1 პროექცია) – 0,3-0,5 მილიზივერტი.. შესაბამისად ამ დოზებით თუ ვიმსჯელებთ რენტგენოლოგიური გამოკვლევებისას ადამიანის ორგანიზმისათვის მიყენებული ზიანი, სტანდარტულ შემთხვევებში არც ისე მაღალია.

დღეისათვის, რადიაციული დაცვის და განსაზღვრის ნაციონალური საბჭოს  (NCRP ) მიერ ნაჩვენებია შემცირდეს 15-20%-ით დასხივების სამედიცინო დოზა დიაგნოსტიკური ვიზუალიზაციის  და პროცედურების დროს. ჯანმო-ს მიერ მიმდინარეობს კტ-ს და ბირთვული მედიცინის მონაწილეობით პროცედურების დროს შემუშავდეს შესაბამისი კრიტერიუმები, რომელიც დაფუძნებული იქნება ობიექტურ, სამედიცინო თვალთახედვით შესაბამის კრიტერიუმებზე.

 3. დოზის გადაჭარბების შემთხვევაში რა საფრთხე ემუქრება ადამიანს, კონკრეტული გართულებების სახით? წელიწადში მაქსიმალურად რამდენჯერ შეიძლება შესაბამისი კვლევების ჩატარება? ორსულებთან და ბავშვებთან რა ასპექტებია გასათვალისწინებელი?

 როდესაც ორგანიზმში მაიონიზებელი რადიაციის შთანთქმა ხდება, იგი მოქმედებს უჯრედებზე და არღვევს იმ ქიმიურ კავშირებს, რომელსაც ატომების ჯგუფი მოლეკულის სახით ქმნის. დნმ-ის მოლეკულა, რომელიც შეიცავს ადამიანის გენეტიკურ ინფორმაციას  და აკონტროლებს ადამიანის უჯრედების ქიმიურ და ფიზიკურ ფუნქციებს, დასხივებით ზიანდება და კარგავს ინფორმაციის გადაცემის ფუნქციას. 

დასხივების შედეგად ენერგიის იმ რაოდენობას, რომელიც ნაწილდება ქსოვილის ერთ ერთეულზე, შთანთქმის დოზა ეწოდება. გამოსხივებით შთანთქმული დოზის განსაზღვრის ერთეულია რად-ი.  დაზიანების ხარისხის განსაზღვრისათვის მნიშვნელოვანია დაზუსტდეს ქსოვილში შთანთქმული  გამოსხივების ტიპი და დამატებით - შთანთქმის დოზა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ალფა-გამოსხივება უფრო მძიმეა და ატარებს დიდ ელექტრულ მუხტს, ვიდრე ბეტა ან გამა-გამოსხივება. იმისათვის, რომ გათვალისწინებულ იქნეს ეს განმასხვავებელი თვისებები და მოცემულ იქნaს ერთიანი დოზები გამოიყენება სიდიდე, რომელიც ცნობილია, როგორც ექვივალენტური დოზა კონკრეტული გამოსხივებისათვის.

ექვივალენტური დოზა განისაზღვრება შთანთქმის დოზის (რადებში) გადამრავლებით „ხარისხის კოეფიციენტზე“ კონკრეტული ტიპის გამოსხივებისათვის. ამ განსაზღვრის საზომ ერთეულს რემ-ი წარმოადგენს. უმრავლეს შემთხვევაში ექვივალენტური დოზის რაოდენობა მნიშვნელოვნად ნაკლებია, ვიდრე ერთი რემია.  ასე მაგ., სამედიცინო რადიოლოგიაში გამოიყენება ნაკლებად მცირე ერთეული მილირემი (1 რემ = 1,000 მილირემს).

ამგვარად, რადიოლოგიაში „დოზა“ ზოგადი ტერმინია, რომელიც გამოიყენება იმ ენერგიის განსაზღვრისათვის, რომელიც შთაინთქმება დასხივებას დაქვემდებარებული ქსოვილის მიერ (შთანთქმის დოზა), ხოლო   დოზა, რომელიც  პოტენციურ ბიოლოგიურ ეფექტს ახდენს ქსოვილზე - ექვივალენტური დოზაა.

დასხივების რისკები დაკავშირებულია რადიაციის დოზასთან, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მხოლოდ ტიპური მნიშვნელობისაა, რადგან დოზა ყოველი ადამიანისათვის ინდივიდუალურია და განსხვავებულია, იგი გარკვეულად დამოკიდებულია რადიოლოგიური  სხივების სახეს, აპარატურასა და მის  პარამეტრებზე, მეტაბოლიზმზე.  მნიშვნელოვანია ასევე განსხვავებული დოზა  რენტგენის, ინტერვენციული თუ ბირთვული სამედიცინო პროცედურებისათვის. შედარებისთვის, ფონური დასხივება აშშ-ში  წელიწადში არის 3.0 mSv.

წარმოადგენილი ეფექტური დოზა მოცემულია mSv-ს (international unit of radiation measurement) სახით. NCRP-ს მიერ 2019 წელს მიღებულ იქნა ტიპური ეფექტური დოზები დასხივების დიაგნოსტიკური რენტგენოლოგიური ერთჯერადი კვლევის დროს. ასე მაგ., გულკერდისათვის - 0.1, ხერხემლის კისრის ნაწილისთვის -  0.2 ხერხემლის გულ-მკერდის ნაწილისთის - 1.0, ხერხემლის წელის ნაწილისთვის - 1.4, მენჯისთვის - 0.4, მუცლისთვის - 0.6, მამოგრაფიისთვის - 0.36, კბილისთვის -  0.005, დენტალური (პანორამული)  0.026,  DEXA (მთელი სხეული) 0.001, ქალასთვის - 0.14, ხელისა ან ფეხისთვის - უმნიშვნელო.

 მაიონიზებელი რადიაციის ნებისმიერ რაოდენობას შეუძლია გამოიწვიოს უჯრედის და ქსოვილის დაზიანება, დროთა განმავლობაში კი მოხდეს სიმსივნური ტრანსფორმაცია ან განვითარდეს სხვა პათოლოგია. სიმსივნის განვითარების ალბათობა დამოკიდებელია გამოსხივების წყაროსა და მის რაოდენობაზე, დასხივების ხანგრძლივობასა და პაციენტის ასაკზე. საზოგადოდ, რაც უფრო ახალგაზრდაა ინდივიდი, მით უფრო მაღალია გართულების რისკი. რაც უფრო ხშირად ესაჭიროება პაციენტს კომპიუტერული ტომოგრაფია, სიმსივნის განვითარების რისკი მით უფრო მატულობს,  ჩვეულებრივ კტ უფრო მეტი გამოსხივებით ხასიათდება, ვიდრე  რენტგენოლოგიური კვლევა.

სხვადასხვა პროცედურის დროს პაციენტმა შეიძლება მიიღოს დიაგნოსტიკური ან ინტერვენციული დოზა. მაგ., ხერხემლის წელის ნაწილის გადაღების დროს 5-ჯერადი რენტგენოლოგიური კვლევა დასხივების საკმაო რაოდენობის რისკთან არის დაკავშირებული. მოზრდილის კტ კვლევის დროს სიმსივნის რიკია 1:1000-ზე, ბავშვებში ეს ციფრი რამდენამდე მაღალია.

 4.უსაფრთხოების ზომათა გათვალისწინებით რა ღონისძიებების გატარება და რა წესების დაცვაა რეკომენდებული მედ.პერსონალისა თუ პაციენტთა დასაცავად (მაგ. რენტგენოლოგიური კვლევისას, განსაკუთრებით, სტომატოლოგიურ კაბინეტებში); საჭიროა თუ არა ორსულებთან შესაბამისი დამცავი წინსაფრის და სხვა საშუალებათა გამოყენება?

ადამიანი ვერ ასცდება ბუნებრივი გზით მიღებულ ე.წ. ფონურ დასხივებას, რაც შეეხება ხელოვნურ დასხივებას, არსებობს ღონისძიებები, რომელთა საშუალებით შესაძლებელია ხელოვნური დასხივების წყაროს ზემოქმედების შემცირება:

პაციენტი უნდა ერიდოს გაუმართლებელ რადიოლოგიურ კვლევას (რენტგენოლოგიური თუ კტ), საჭიროების შემთხვევაში  სიმსივნის პრევენციის მიზნით აუცილებელია  დაზუსტდეს კონკრეტულ შემთხვევაში რადიაციის სიმძლავრე, გაირკვეს, შეიძლება თუ არა ტესტი შეიცვალოს   სხვა კვლევით, მაგ., უსგ ან მრტ.

დიაგნოსტიკური პროცედურების ჩატარების დროს ყველაზე მნიშვნელოვანი ღონისძიებაა დასხივების რისკის მინიმიზაცია და პაციენტის რადიოლოგიური დაცვის ოპტიმიზაცია. ეს ყველაფერი კი წარმოადგენს რადიოლოგის ან ბირთვული მედიცინის ექიმის და ფიზიკოსი-ექიმის მოვალეობას.

საზოგადოდ, კუმულაციური დასხივება დაკავშირებულია მალიგნიზაციის მაღალ რისკთან. ეს განსაკუთრებით სახიფათოა იმ დაავადებების დროს, როდესაც აუცილებელია დაავადების პროგრესირების და გართულებების მონიტორინგი ვიზუალიზაციის მეთოდების გამოყენებით. წარსულში შესწავლილი კუმულაციური გამოსხივების მონაცემები მოძველებულია, რადგან გამოსახულება მიღებულია მაღალი გამოსხივების მოძველებული აპარატურის დახმარებით.

ბირთვულ მედიცინაში დაავადებათა დიაგნოსტიკის მიზნით გამოიყენება რადიოაქტიური  ნივთიერება ე.წ. რადიოფარმპრეპარატები, აქვთ რა მაღალი მგრძნობელობა, სპეციფიკურობა და კარგი აღქმის უნარი, გამოიყენება ონკოლოგიაში, კარდიოლოგიაში, ნეფროლოგიაში, უროლოგიასა  და სხვა დარგებში.

შეცდომები, რომლებიც ზიანს აყენებს პაციენტებს, ზოგადად გულისხმობს რადიაციის გადაჭარბებას, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს პირდაპირი ტოქსიკურობა; აღწერილია მრავალი შემთხვევა, როდესაც პაციენტებს სერიოზული ზიანი მიადგა ტექნიკის არასწორად დოზირების ან არასწორი კონფიგურაციის გამო და სხვ. 

რენტგენოლოგიური გამოკვლევების დროს პერსონალისა და პაციენტის დაცვის უზრუნველყოფის მიზნით დიაგნოსტიკური და თერაპიული რადიოლოგიის კაბინეტები ითვალისწინებენ  საქართველოს მთავრობის  დადგენილებას №317, რომელიც მოიცავს სამედიცინო დასხივების სფეროში რადიაციული უსაფრთხოების მოთხოვნებს. ეს მოთხოვნები ეხება ასევე პერსონალის და პაციენტის რადიაციულ დაცვას ინდივიდუალური თუ გადასატანი საშუალებებით.  

უსაფრთხოების ზომები დაცული უნდა იყოს უპირველეს ყოვლისა ორსულ ქალებში. ორსულებში ნუტრიენტებს და მიკროელემენტებს ორგანოთა ფორმირებისათვის ნაყოფი გამოიყენებს, რის გამოც ქალის ძვლოვანი სისტემა და კბილები დემინერილიზაციას განიცდის, რის გამოც  ორსული ქალი ხშირად მიმართავს სტომატოლოგს. ამ შემთხვევაში დგება რენტგენოლოგიური კვლევის საჭიროების საკითხი. ორსული ქალის პირობებში რენტგენოლოგიური კვლევა აუცილებელია ჩატარდეს თანამედროვე აპარატურის დახმარებით, ამ მიზნით საუკეთესოა მცირე ზომის „ლაქა“ რადიოვიზოგრაფის გამოყენება, რომელიც შემოიფარგლება ქსოვილის რამოდენიმე მმ-ის ფართობის კონკრეტული უბნით  და არ ვრცელდება, არ აყენებს ზიანს ნაყოფს. პაციენტი იღებს რადიაციის  მიკროდოლს.

თანამედროვე რეკომენდაციების თანახმად, რენტგენოლოგიური კვლევა და სტომატოლოგიური ჩარევა უმჯობესი და ხელსაყრელია ჩატარდეს ორსულობის მეორე ტრიმესტრში. რენტგენოლოგიური კვლევისაგან თავის შეკავება აუცილებელია ორსულობის პირველ ტრიმესტრში, როდესაც  მაღალია ბავშვის დაკარგვის პოტენციური საფრთხე; კვლევისაგან თავის შეკავება ასევე უმჯობესია მე-3 ტრიმესტრშიც.

ორსულობის დროს რენტგენოლოგიური კვლევა შემდეგი პრინციპების დაცვით ტარდება:

• ბავშვი და ქალი დაცული უნდა იყოს სპეციალური ტყვიის წინსაფრით;
• უნდა შეირჩეს კბილის ზუსტი ექსპოზიცია;
• ვიზოგრაფის გამოყენების დროს სხივი მიმართული უნდა იყოს ზუსტად კბილისაკენ.